Met de hele familie geschaard rond de Erres-televisie, een glaasje ranja in de hand en een paar froufroutjes op schoot, zo zag ik in de jaren vijftig de eerste spelletjes en verrassingsprogramma's op de Nederlandse televisie. Een van die programma's was "Dit is uw leven". Het was een Nederlandse bewerking van het Amerikaanse "This is your life", dat ook in een Engelse variant uiterst populair was. Na meer dan duizend afleveringen berichtte de BBC op vrijdag, 24 oktober 2003 definitief met het programma te stoppen.

Spelletjes, spelletjes en nog eens spelletjes. Je hoeft de televisie maar aan te zetten en je zit er middenin. Spelletjes zijn blijkbaar populair, bij de kijker net als bij de televisiemakers. De kijkers kunnen producten of geld winnen en verdienen is ook een belangrijk motief voor veel van de producenten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het inzetten van zogenaamde bel-nummers. Hoe meer mensen zo'n nummer bellen, hoe meer het betreffende televisiestation of de producer van het spelletje verdient aan de belminuten. Niet iedereen is even gelukkig met deze vulling van de televisiezendtijd. De Tweede Kamerfractie van de Socialistische Partij publiceerde in 2001 een kritisch consumentenonderzoek. Daaruit bleek dat niet iedereen altijd zijn prijs ontvangt. En, van een aantal spelletjes wordt gezegd dat ze vallen onder de wet op de kansspelen en dus officieel door de Nederlandse overheid zullen worden aangepakt. Het lijken moderne problemen, maar de relatie tussen spelletjes en televisie is niet nieuw.

Het eerste inbelspelletje van Nederland kan worden herleid tot het radioprogramma "Vijftig pop of een envelop" dat Tom Mulder vanaf 1983 verzorgde voor de TROS. In dat programma werd een vraag gesteld, die luisteraars telefonisch konden beantwoorden. De winnaar kreeg vervolgens de keuze tussen een geldbedrag van vijftig gulden of een envelop met een verrassing. Daarmee was het begin gemaakt. Technische ontwikkelingen maakten in de loop van de tijd meer directe interactie tussen luisteraars en programmamakers mogelijk. Vanaf ongeveer 1995 maakte het inbelspel ook zijn entree op de televisie. Toch, als ik zo'n spelletje op de televisie zie, herken ik wel iets van nog langer geleden, van de jaren vijftig. Toegegeven, in veel opzichten was de wereld van de televisie toen compleet anders. Aan meer dan een tiental uren kijktijd per week kwamen we niet. Het aanbod was daarvoor gewoonweg nog te klein. Alles ging in zwart-wit en was bovendien zo gekunsteld als het maar even kon. Toch waren ze er toen ook al, de spelletjes. Op de radio waren ze er natuurlijk al eerder, maar vanaf het prille begin konden we ook op de televisie van genieten.

Met name vanaf 1957 was er een vloed aan nieuwe spelprogramma's te zien. Sommige bleken minder geslaagd, zoals de quiz "Plus of min", die voor de NCRV werd gepresenteerd door Johan Bodegraven. Andere deden het een stuk beter, zoals VARA's televisiequiz "Weet wel wat je waagt", ook uit 1957, met Theo Eerdmans en diens onafscheidelijke assistente Maud. De laatste werd enkel bij haar voornaam genoemd, maar voluit heette zij Maud van Praag. In dit programma kon de speler een oplopend aantal zilveren guldens verdienen, die bij een goed antwoord rinkelend in een schaal vielen. Voor Eerdmans en Van Praag betekende dit programma het begin van een hele reeks variaties. Zo brachten zij voor VARA nog succesvolle en minder succesvolle quizzen als "Je neemt er wat van mee" (1958), "TV-Toto" (1959), "Willens en Wetens" (1961), "Wereldwijs" en "Tel uit je winst" (1964-67). Dat laatste programma leverde de Nederlandse taal de staande uitdrukking op: "U gaat door voor de duizend gulden."

De prijzen waren destijds overigens nog redelijk bescheiden. "Je neemt er wat van mee" had een hoofdprijs van duizend min een gulden. Die ene gulden ging er vanaf vanwege de belastingen. Bij de televisiequiz "Tele-dubbel" van de KRO uit 1958 liep de maximaal haalbare winst op tot zesduizend gulden. Dergelijke bedragen gingen ook om in de razend populaire spelshow van de AVRO "Een kwartje per seconde" waar Louis van Weerdenburg, beter bekend als Lou van Burg op 7 mei 1961 de voorlopig laatste aflevering van presenteerde. Eerder had Van den Burg overigens voor de KRO de publiekstrekker "Het Gulden Schot", een complete showquiz, op de buis gebracht. Het was het populairste televisieprogramma van 1959 en 1960. Eind 1964 zou de gevierde Van Burg dit spelprogramma, onder de naam "Der goldene Schuß" voor het Duitse ZDF presenteren. Spelletjes waren er genoeg, kortom, ook al in de beginjaren van de Nederlandse televisie.

Naast spelletjes is er nog een categorie die doorgaans met het laatste decennium wordt geassocieerd: emotietelevisie. Denk maar aan programma's als het succesvolle "All you need is love" (1993) dat Robert ten Brink voor Veronica presenteerde en het KRO-programma "Memories" (1997) dat aan de man werd gebracht door Anita Witzier. Exemplarisch voor deze categorie televisieprogramma's is natuurlijk het KRO-programma "Spoorloos", dat in februari 1990 voor het eerst op het scherm verscheen en door Han van der Meer werd gepresenteerd. In de loop van de tijd evolueerde het tot een programma voor adoptiekinderen die op zoek zijn naar hun biologische ouders. Tegenover het recht van de volwassene op een kind, plaatst het programma doelbewust het recht van het kind om te weten wie je vader en moeder is. Geadopteerde kinderen worden geholpen om hun biologische vader, moeder, broertjes en zusjes terug te vinden. De speurtocht wordt gedurende het programma gevolgd en op het eind van het programma volgt, als alles goed gaat, een emotionele hereniging in de studio.

Ook dit soort programma's wordt vaak kenmerkend geacht voor de hedendaagse televisie. Toch zijn er ook op dit gebied vroege voorlopers aan te wijzen. De meest voor de hand liggende is ongetwijfeld het programma van Bert Garthoff "Anders dan anderen", dat in het najaar van 1957 voor het eerst op de beeldbuis te zien was. Het was een televisiebewerking van het succesvolle programma "Dit is uw leven", dat vanaf januari 1957 op de VARA-radio was gestart. Garthoff ging door op de televisie, terwijl Letty Kosterman de presentatie van het oorspronkelijke radioprogramma overnam. Vier jaar lang waren beide programma's te zien, respectievelijk te horen. Daarna stopte het, om in 1973 evenwel terug te keren, toen bij de AVRO en onder de titel "Een leven in beeld". Deze versie werd gepresenteerd door Sonja Barend, die na twee seizoenen de kap aan de wilgen hing. In 1984 verscheen, weer bij de AVRO, een volgende variant: "In de hoofdrol", dat tot 1993 door Mies Bouwman werd gepresenteerd.

Oorspronkelijk was het programma allerminst. Het was afgekeken van het programma "This is your life" van de Britse BBC, die op haar beurt weer leentjebuur had gespeeld bij het Amerikaanse NBC. "This is your life" was oorspronkelijk een Amerikaanse radioprogramma dat in 1948 voor het eerst werd uitgezonden. Twee jaar eerder had Ralph Edwards, de presentator van het destijds populaire radioprogramma "Truth or consequences" een uitzending verzorgd met een terugblik op het leven van een veteraan van de Tweede Wereldoorlog, die invalide was geworden en zware aanpassingsproblemen had. Op de uitzending volgden zoveel positieve reacties, dat Edwards besloot om de formule te ontwikkelen tot een afzonderlijk radioprogramma. Het werd een succes en het programma werd in 1952 omgezet in een live uitgezonden televisieprogramma.

Tot 1961 zou het door NBC worden uitgezonden. Het programma draaide om het idee om een min of meer prominente landgenoot bij verrassing te confronteren met uit het oog verloren vrienden, kennissen en familieleden en op die manier met het verleden. De persoon in kwestie kon bekend zijn of totaal onbekend. Voorwaarde was wel dat hij of zij een bewogen leven achter de rug moest hebben, waaruit kon worden geput voor de confrontaties. Het programma was een echte "tear-jerker" en daarmee emotietelevisie avant la lettre. Volgende week geven we in de column wat voorbeelden van klassieke emotelevisie.

Hans Knot,  22 november 2019