Hoe gingen de omroepen om met de dood van John Fitzgerald Kennedy?

 

Door Hans Knot

 

Daarvoor dienen we terug te gaan naar het droevige jaar 1963 en in dit geval eigenlijk naar het najaar van 1960 toen bij de verkiezingen in de Verenigde Staten John F. Kennedy werd verkozen tot de 35ste president. Hij was de allereerste Katholieke President en het zou lang  duren dat er opnieuw een Katholiek werd verkozen, namelijk in 2020 bij de benoeming van Joe Biden.

 

Recent begon ik op een voorzichtige manier het gigantische archief van mijn in september 2024 overleden broer Jelle te ontginnen. Ik herinner mij heel goed de verkiezingen op 8 november 1960. Ik was elf jaar en herken  dat het een boeiende strijd was en broer Jelle een hele grote landkaart aan de wand in de  woonkamer aan de Korreweg, met toestemming van mijn ouders, had opgehangen. Minutieus hield hij bij welke staten in het voordeel van de democratische kandidaat John F. Kennedy hadden gestemd ten opzichte van de republikein Richard Nixon.

 

Midden in de nacht, er werd onder meer geluisterd naar de BBC en AFN Bremerhavn, werd het duidelijk dat JFK de verkiezingen zou gaan winnen. Op de dag dat ik voor het eerst, bijna een half jaar na het overlijden van mijn broer, zijn hobbyruimtes betrad, kwam die wandkaart weer in gedachten. Aan de muur was namelijk een kaart van de gehele wereld aangebracht. Dit  naast zijn bureau zodat hij duidelijk en wel kon zien waar een land lag waarmee hij een verbinding maakte bij het beoefenen van zijn hobby als gelicenceerde zendamateur. Omringd met tal van oorkondes van speciale contesten, die hij in de loop van de decennia had gedraaid, deed het mij herinneren aan die verkiezingen in 1960.

 

Na het behalen van zijn daarvoor benodigde diploma’s had Jelle besloten internationaal door het leven te gaan als Frank Knot. Geboren als Jelle Franciscus was het derhalve niet moeilijk te kiezen voor de cal letters JFK. Rechts van het bureau trof ik in een van de vele archiefkasten een enorme stapel kranten, tijdschriften en boeken aan die betrekking hadden op het leven en de moord van de Amerikaanse president Kennedy. Veel herinneringen kwamen die zondagmiddag in februari 2025 naar boven.

 

Het was alsof Jelle altijd goed in de gaten heeft gehouden wat zijn broer Hans – trouwens net als hijzelf – intens bezig hield. Natuurlijk, zijn beide Knotjes alom bekend om hun liefde voor de historie van de radio in de meest brede zin. Bij het bladeren door de vele documenten inzake J.F. Kennedy kwam de gedachten op wat de omroepen op 22 november 1963 in Nederland aan programma’s hadden gepland en hoe men omging met het treurige nieuws.

 

Bedenk wel dat in die tijd er nauwelijks sprake kon zijn van veel televisiezendtijd en dat via de radio alleen door de omroepen via Hilversum 1 en 2 programma’s werden verzorgd.

 

Programmering televisie 22 november 1963:

NTS: 11.00—11.50 Schooltelevisie: Herhaling van: De Belgische Kempen, op weg naar de welvaart; en: Denemarken, land van gulle gastvrijheid. KRO: 19.30 Aan de orde is: Kijken naar televisie, discussie door en voor jongeren. NTS: 20.00 Journaal en weeroverzicht. KRO: 20.20 Concilie-journaal. 20.25 Brandpunt. 20.55 De Undine von Medvey-Show. 21.35 Amsterdam bouwt een weg onder het IJ, documentaire film. 22.00 Bonanza, TV-film (dl 2). NTS: 22.50 Journaal. 22.55—24.00 Topsportmanifestatie, t.g.v. het 10de lustrum van het Rotterdams Studenten Corps.

 

Hoe het programma die 22ste november uiteindelijk werd gevuld is moeilijk na te gaan. We leefden in een andere tijd met langzame communicatie mogelijkheden. In de ochtendkranten van zaterdag 23 november was wel enig kritiek te lezen, zoals in De Telegraaf, waarin melding werd gemaakt van stuntelige reacties van zowel de NTS als de KRO. Voor beiden bleek het volgens de verslaggever een zeer slechte wijze waarop de berichtgeving die avond werd gebracht: ‘Nooit heeft de Nederlandse televisie zijn incompetentie op het gebied van snelle, actuele nieuwsvoorziening zo zeer bewezen als op die avond’. Men was in Bussum, vanwaar de uitzendingen destijds voor de televisie plaatsvonden, na het bekend worden van de aanslag op Kennedy rond de klok van kwart voor acht uur, eerst rustig doorgegaan met het discussie programma met jongeren.

 

Het bleek dat de NTS pas van plan was de berichtgeving over hetgeen in Dallas was gebeurd te willen brengen in het NTS Journaal. Terwijl de dienstdoende nieuwslezer rustig het bericht over de aanslag voorlas gingen overal de telexen in de gehele wereld draaien met het bericht dat John F. Kennedy al was overleden. Er werd onder meer verbinding gezocht met een journalist in Engeland. Tot verrassing van de nieuwslezer vertelde die onverwachts van de dood van Kennedy.

 

In het tweede Journaal, later in de avond, werd er een korte documentaire over het leven van Kennedy vertoond en minister president V.G.M. Marijnen hield tenslotte een sympathieke en waardige toespraak. Volgens de Telegraaf liet zich ook de radio in de eerste uren na de aanslag niet van zijn beste zijde zien. Wat dat betreft kon men een voorbeeld nemen aan de uitzending van The Voice of America. Dit station kwam direct na de aanslag in de ether met een speciaal op Europa gericht programma met directe reportages uit Dallas, New York en Washington.

 

Afsluitend concludeerde men in de Telegraaf: ‘Op ogenblikken als deze blijkt het toch wel weer duidelijk: de Nederlandse radio en televisie verkeren, ondanks alle moeite en ondanks alle gewichtigheid, nog in een amateuristisch stadium’.

 

In de kranten werd op zaterdag 24 november wel bekend gemaakt dat de daarop volgende zondag volop aandacht ging plaatsvinden voor  het overlijden van President Kennedy. Via beide radionetten werd die dag tussen zeven uur in de ochtend en één uur in de middag een gezamenlijk programma uitgezonden, dat vanwege de droevige omstandigheden was aangepast. Naast extra uitzendingen van de Radionieuwsdienst en reportages vanuit Amerika was zowel om negen uur als half één ruimte gemaakt voor een klankbeeld over het leven van President Kennedy. Alle programma’s binnen dit tijdskader werden uitgezonden onder de vlag van de Nederlandse Radio Unie, waardoor bijdragen vanuit alle omroepen mogelijk waren. Dit binnen de officiële zendtijd van zowel de KRO als de VARA op Hilversum 1 en Hilversum 2.

Reeds op maandag 26 november werd er afscheid genomen van John F. Kennedy middels een Plechtige Heilige Mis en een staatsbegrafenis. In de ochtendkranten werd melding gemaakt dat, gezien de nationale rouwdag in de Verenigde Staten, er een aangepast programma via de Nederlandse radio was gepland. Verslaggevers Herman Felderhof en Frans de Zwaan waren daartoe op zondag al naar Washington gevlogen om vandaaruit via de Nederlandse Radio Unie live verslag te kunnen doen. Zo werd er een rechtstreekse verbinding gemaakt met de Saint Matthew Kathedraal in Washington en was er ook een verslag te horen van de plechtigheden op de nationale begraafplaats Arlington.

 

 

Uiteraard werd in die dagen de muziekkeuze op de radio aangepast aan de omstandigheden onder het motto: ‘Rouwmuziek’. Het bleek andermaal dat de gemaakte keuzes niet optimaal waren. Kritische noten waren er in de kranten van 26 november te lezen. Zo meldde men in De Parool dat de Nederlandse radio en televisie de tragische dood weer eens met de zogenaamd ernstige muziek hadden begeleid, welke wel meer voor rampen van schokkende aard werd gebruikt. Maar het bleek volgens een criticus van de krant dat andermaal een misverstand opdook dat klassieke geheten muziek bij uitstek het middel zou zijn om de rouw van dat moment te vertolken.

 

En ook gedurende die trieste dagen in november 1963 was weer het bewijs gekomen van dit onbegrip over klassieke muziek. Een aantal voorbeelden werd genoemd zoals de vrolijke dansen van Bach. Maar ook Borodins Polowetser dansen mochten ook al niet hinderen om de luisteraars in een droevige stemming te houden. Ook de luchthartige opgeruimdheid van bepaald werk van Vivaldi kwam voorbij. Klassieke muziek bestond en bestaat uit meerdere stemmingen, waarbij de vrolijke klassieke klanken die dagen ten onjuiste ten gehore werden gebracht.

 

De avond van het afscheid van President Kennedy werd deze plechtigheid in 25 landen gezien via een trans-Atlantische uitzending. In 18 aangesloten Eurovisielanden en zeven communistische staten, waaronder de Sovjet Unie, werd het signaal vanuit Washington overgenomen. Het was het tijdperk dat de televisie in ontwikkeling was, maar het bleek dat gebrachte beelden verrassend helder waren, waardoor miljoenen kijkers dit historische programma deels konden volgen.

 

Wel was bij lange na niet meer alles rechtstreeks te volgen want nadat de grote staatshoofden van de wereld, met de toenmalige Franse president De Gaulle vooraan, in de kathedraal zitting hadden genomen, kwam de uitzending gericht op Europa tot een einde doordat de signalen van de gebruikte satelliet niet meer werden ontvangen.

 

De Amerikaanse commerciële televisie, die onmiddellijk na de aanslag alle reclameboodschappen hadden gestaakt, leden in de periode van rouw een geschat verlies van rond de 100 miljoen dollar. Op 26 november werden de commerciële programma’s weer opgestart. Daarbij kan ook worden vermeld dat de twee grote televisiemaatschappijen, ABC en CBS, elk bijna 4 miljoen dollar hadden besteed aan de verslaggeving tijdens de 4 dagen rond de dood van President Kennedy. Beide maatschappijen werkten tijdens de reportages nauw samen, hetgeen ook in januari 1961 was gedaan tijdens de inauguratie van John Fitzgerald Kennedy.

 

 

 

 

 

 

Mooi stuk Hans,

Wij woonden weer op Aruba en de stations daar waren totaal niet ingericht op dit soort gebeurtenissen. Ze hadden alleen ANP telex.

De TV had geen verbinding met het buitenland , was net een paar maanden eerder begonnen. Of de veel grotere Venezolaanse TV er wat aan deed weet ik niet.  Weinig mensen hadden al TV

Dus in mijn herinnering heb ik er weinig van meegekregen.

 

 

Dat de Satelliet uitviel kwam omdat deze nog niet synchroon was, dus niet stilstond boven de aarde.

Ze vlogen in een veel lagere baan en het tijdslot van de verbinding was maar een paar uur als hij boven de Atlantische Oceaan stond.

Was het niet de Telstar?

Oeh. Ik hou van longreads, dit is gewoon blogwaardig. Heel interessant artikel.

Ik kan me de avond van 22 november 1963 nog wel herinneren. Ik was toen 8 jaar oud, en mijn vader vond de moord op Kennedy zo belangrijk dat hij mij 's avonds om half 10 (Nederlandse tijd) uit bed haalde. Ik ben hem daar nog steeds dankbaar voor. Mijn beide jongere broertjes liet hij echter gewoon doorslapen. We hadden toen nog niet zo lang televisie, maar ik zie nog de klok op het tv-scherm voor me, die tien over half tien aangaf. Verder gebeurde er niet zoveel op de Nederlandse tv, want een rechtstreekse verbinding met de VS bestond op dat moment niet. Wel kon de begrafenis van Kennedy dankzij een korte verbinding via de Telstar-satelliet rechtstreeks worden uitgezonden, al was aanvankelijk nog onzeker of de satelliet wel op het juiste moment tussen de VS en Europa zou hangen. Het was namelijk een experimentele satelliet, die niet geostationair was. Wel heb ik de dagen daarna alle artikelen uit de Leidse Courant over de moord op Kennedy uitgeknipt en in een album geplakt. Misschien dat daar de kiem is gelegd voor mijn latere journalistiek carrière en mijn belangstelling voor belangrijke internationale gebeurtenissen.

Piet.